نوروز دریایی یا نوروز صیادی؟، تقویم ساحلی، گاهشماری برای جنوب ایران - وبلاگ ساعتچی

به گزارش وبلاگ ساعتچی، خبرنگاران- احمد بازماندگان خمیری، استادیار تاریخ دانشگاه پیغام نور در یادداشتی نوروز دریایی را توضیح داده است.

انسان با توجه به ویژگی های اجتماعی و نیازهای خود، گاهشماری را خلق و تدوین نموده است. یکی از مسائلی که در تدوین این گاهشماری ها نقش بسزایی داشته است، شیوه معیشت و اقتصاد هر جامعه است. چنانکه برای جوامع یکجانشین و کشاورزی گاهشماری خورشیدی برترین شیوه نگهداری زمان بوده است. ساکنان کرانه های خلیج فارس نیز بر همین اساس تقویمی تدوین نموده بودند که به تقویم دریایی یا ساحلی معروفیت یافته است. البته این تقویم دریایی در دیگر منطقه ها نیز استفاده می شد. برای نمونه ابن ماجد از دو گاهشماری هندی و عربی یاد می نماید که دریانوردان از آنها استفاده می کردند. متاسفانه گاهشماری دریایی در جایی ثبت نشده است و اگر ثبت شده، من اثری از آن نیافتم. از این رو بیشتر به صورت شفاهی استفاده شده است و از نسلی به نسلی دیگر انتقال می یابد. به همین علت امروز دیگر کمتر استفاده ای از آن وجود دارد و کم کم در حال از بین رفتن است.

سرآغاز این گاهشماری نوروز دریایی است که امروزه بعضی آن را به نوروز صیادی تعبیر می نمایند که به نظر من از چند سو نادرست و نارسا است: اول آنکه در اندک منابع در دست از این گاهشماری، به طور معین آن را نوروز دریایی نام برده اند. دوم آن که این تقویم تنها به صیادان اختصاص نداشت بلکه تمامی کسانی که با دریا ارتباط داشتند از آن سود می جستند و آن را ملاکی برای آغاز و انتها فصل کشتیرانی خود قرار می دادند. چنانکه در گذشته کتاب هایی درباره این نوروز تصنیف شده که در آنها فصل سفرها براساس همین نوروز تشریح شده بود. یکی از مهم ترین آثار در این زمینه کتاب عقد جید الدرر فی معرفه حساب نوروز اهل البحر است که مولف آن، کتابش را براساس همین گاهشماری تالیف نموده است. از این رو من نوروز دریایی را برای آن مناسب تر از نوروز صیادی می دانم.

این تقویم که مختص مردمان این منطقه بود با تقویم رسمی رایج، هم هجری قمری و هم تقویم جلالی، متفاوت بود. در کرانه های شمالی خلیج فارس مبنای این گاهشماری گردش خورشید بوده است. با این حال گزارشی در دست داریم که نشانگر آن است که در کرانه های جنوبی گردش ماه نیز مبنا قرار می دادند. به گفته نویسنده عقد جید آغاز سال نو 17 شهریور بود که آن روز را نوروز می نامیدند. این تقویم دارای 365 روز بود. رضازاده ملک در کتاب گاهشماری خود آن را تقویم ساحلی می خواند و آغاز سال تازه آن را در 6 مرداد قرار می دهد که با گفته نویسنده ما فرق دارد. به نظر می رسد که این نوروز، همانند تقویم جلالی ساعت تحویل سال آن تغییر می کرد. براساس گفته جابر بن عبدالخضر در سال 1216ق/1801م یک ساعت بعد از اذان ظهر سال تحویل اجرا شده است. در هر حال آنچه مسلم است هنوز علی رغم کارهایی که درباره گاهشماری دریایی یا ساحلی اجرا شده، نکات ابهام فراوانی وجود دارد که نیازمند آن است تا افراد متخصص در این زمینه کند وکاو بیشتری انجام دهند.

ملک زاده آغاز این گاهشماری را در ششم مردادماه قرار می دهد که امروز آن را به اول مرداد آورده اند. در واقع اول مرداد آغاز پنجه آن بوده و نه آغاز سال تازه. به گفته او این تقویم دارای 365 روز در سال های عادی و در سال های کبیسه 366 روز بوده است و از چهار فصل تشکیل می شد. شهریما، دمستون/ زمستون، جووا و گرما. سه فصل نخست هریک صد روزه اند و فصل آخر در سال های عادی 65 روز و در سال های کبیسه 66 روز است. چون این در این گاهشماری ماهی وجود ندارد هر فصل به دهه هایی تقسیم می گردد: دهی، بیستی، سیی، چلی و ... در فصل آخر شش دهه وجود دارد همراه با پنج روز اضافه که این پنج روز از اول مرداد آغاز می گردد.

بر این اساس می توان این گاهشماری را با تقویم جلالی این چنین تطبیق داد:

شهریما: شش مرداد تا سیزده آبان

دمستون/ زمستون: چهارده آبان تا بیست و سه بهمن

جووا: بیست و چهار بهمن تا دو خرداد

گرما: سه خرداد تا سی و یک تیر به اضافه یک مرداد تا پنج مرداد که به عنوان پنجه در نظر می گرفتند.

هرچند این گاهشماری امروز در جنوب مبنا قرار داده شده است، به گمان من تردیدهایی درباره آن وجود دارد و همان گونه که گفتم باز هم باید منابع و اسناد بیشتری یافت گردد تا بتوان آن را اصلاح کرد.